امام رضا علیهالسلام را کتابی در تفسیر نیست، و آنچه در این باب از آن حضرت در دست است، تفسیر آیاتی است که آن بزرگوار در پاسخ درخواستکنندگان، بیان فرمودهاند، و ما برخی از اینها را در این جا عرضه میداریم تا به شیوه جالب و روش ویژه آن حضرت در تفسیر آشنا شویم:
آن چنان که روایت شده، روزی مأمون برای این که از درجه دانش خدادادی آن حضرت در تأویل آیات آگاه شود، تفسیر برخی آیات را از امام علیهالسلام پرسید که از آن جمله است: آیه شریفه و هو الذی خلق السموات و الأرض فی ستة أیام و کان عرشه علی الماء لیبلوکم أیکم أحسن عملا(1)
امام علیهالسلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی عرش و آب و فرشتگان را پیش از آفرینش
آسمانها و زمین آفرید، و در این هنگام فرشتگان، از وجود خود و عرش و آب بر هستی خداوند متعال استدلال میکردند، سپس عرش را بر آب قرار داد، تا قدرت خود را بر فرشتگان آشکار کند و بدانند که او بر همه چیز تواناست، پس از آن با قدرت خویش عرش را از جای خود انتقال داد و آن را بالا برد و بر زیر آسمانهای هفتگانه قرار داد، سپس آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید، و او در این هنگام بر عرش خود استیلا داشت و میتوانست آنها را در یک چشم به همزدن بیافریند لیکن آنها را در شش روز آفرید که به فرشتگان آفرینش تدریجی برخی از آفریدگانش را بنمایاند، تا به حدوث آنچه یکی پس از دیگری حادث میشود بر خدا استدلال کنند، و نیز خداوند عرش را به سبب این که بدان نیاز داشت نیافرید، زیرا او بینیاز از عرش و از همه آن چیزهایی است که آفریده است، او به قرار داشتن و استوار بر چیزی توصیف و تعریف نمیشود زیرا او جسم نیست، و از اوصاف آفریدگان منزه و مبراست.
و اما معنای قول خداوند متعال در لیبلوکم أیکم أحسن عملا این است که آدمیان، را بیافرید تا آنان را به وسیله طاعت و عبادت خود بیازماید، و این آزمایش از باب امتحان و تجربه نیست، زیرا او همیشه به همه چیز داناست.
تأویلی که امام علیهالسلام درباره آفرینش آسمانها و زمین در مدت شش روز بیان فرموده، به اعتقاد ما بهترین توجیهی است که از این مطلب شده است، زیرا آفرینش و ایجاد تدریجی بیش از خلق و ابداع دفعی، شعور و احساس انسان را متوجه عظمت آفریننده و پدیدآورنده جهان میسازد، و به آن کشش و توسعه میدهد.
همچنین مأمون معنای قول خداوند متعال را در این آیه شریفه از امام علیهالسلام میپرسد: و لو شاء ربک لآمن من فی الأرض کلهم جمیعا افانت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین و ما کان لنفس أن تومن الا باذن الله(2)
امام رضا علیهالسلام از طریق پدران بزرگوارش نقل فرموده: که مسلمانان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند ای رسول خدا اگر آنانی را که بر آنها قدرت و توانایی داری به پذیرش
اسلام مجبور کنی، شمار ما افزون میشود و بر دشمنان غلبه مییابیم، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من نمیخواهم خدا را دیدار کنم در حالی که چیزی از پیش خود پدید آورده باشم، که در آن به من دستوری نداده است، و من از متکلفان و بدعتگذاران نیستم، پس از آن خداوند متعال این آیه را نازل فرمود، که و لو شاء ربک لآمن من فی الأرض کلهم جمیعها(3) یعنی اگر پروردگار تو میخواست، همگی مردم روی زمین امیان میآوردند، و این بدین طریق بود که آنان را در دنیا به قول ایمان مجبور کند، چنان که در آخرت با مشاهده عذاب ایمان میآورند، و اگر چنین کنم، بندگانم استحقاق ثواب و پاداش مرا نخواهند داشت، لیکن میخواهم آزاد و بیهیچ اجبار ایمان بیاورند تا استحقاق قرب و کرامت مرا پیدا کنند، و شایستگی زندگی جاوید را در بهشت جاویدان به دست آورند. افانت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین(4)
و قول خداوند متعال در آیه شریفه و ما کان لنفس أن تؤمن الا باذن الله(5) به این معنا نیست که خداوند متعال ایمان را بر نفس آدمی منع و حرام فرموده باشد، بلکه مقصود این است که نفس جز به اذن و اجازه خدا ایمان نمیآورد و اذن خدا، امر اوست به ایمان مادامی که نفس مکلف و فرمانبدار است.
امام در تفسیر قول خداوند متعال در آیه الذی جعل الأرض فراشا و السماء بناء(6) فرموده است: یعنی زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد، و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند. و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرد تا سرهای شما بدرد آید، و زیاد بدبو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم و روان قرار نداد تا در آن غرق شوید، و زیاد سخت و صلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبور مردگان در آن سازید، بلکه خداوند، متعال بخشی از آن را به اندازهای که از آن سود برید، و آرامش یابید و بدنها و خانههایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید، و در آن آنچه را خانهها و گروهایتان به آن فراهم و برای شما سود بسیار دارد مقرر فرمود، از این رو در آیه شریفه فرموده است زمین را بستر برای شما
قرار داد، سپس امام علیهالسلام فرمود و السماء بناء… یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد، و خورشید و ماه و ستارگان آسمان را برای مصلحت و منفعت شما، به چرخش و گردش درآورده، و أنزل من السماء ماء(7) یعنی باران را از بالا نازل ساخت تا بر قله کوها و بلندیها و تپهها و درون گودالها فرود آید، سپس آن را به صورت بارانهای درشت قطره و پیوسته و یا بارانهای ریزدانه و نمنم، در همه جا پخش و ریزان کرد، تا زمینهایتان از آن سیراب و کامیاب شود، و خداوند باران را به طور یک پارچه بر شما فرود نمیآورد، تا زمینها و درختان و میوهجات و محصولات شما نابود نشود. پس از آن خداوند متعال فرموده است فأخرج به من الثمرات رزقا لکم(8) یعنی به سبب آنچه از زمین برای شما بیرون میآورد و روزی شما میگرداند برای خدا شریک قرار ندهید، و بتان را که نمیفهمند و نمیشنوند و نمیبینند و توانایی بر کاری ندارند شبیه و مانند او نشناسید، و خود میدانید که در برابر نعمتهای بزرگی که خداوند تبارک و تعالی روزی بندگان خویش فرموده، اینها توان چیزی را ندارند.
بیان گسترده امام علیهالسلام در تفسیر این آیه، معنای آن را چنان ساده و روشن میکند که هر کسی هر چند کودن و بیاستعداد باشد، زیبایی و ظرافت و ابداع آن را احساس میکند.
امام رضا علیهالسلام دقایق مهمی را که در برخی آیات وجود دارد و از لحاظ فهم نکات حکمتآمیز آنها سؤال برانگیز است چنان که در همین آیه اخیر بود، به گونهای توجیه و تعلیل میفرماید که در همه آنها عمق بیپایان اعجازی که قرآن مجید داراست و آشکار میشود.
1) هود /7 یعنی: و او است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید، و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت تا شما را آزمایش کند که کدام یک از شما عملتان بهتر است.
2) یونس /100/99 یعنی: و اگر پروردگارت میخواست تمام آنها که در روی زمین هستند همگی ایمان میآوردند، آیا تو میخواهی مردم را مجبور کنی که ایمان بیاورند؟ و هیچ کس نمیتواند ایمان بیاورد جز به فرمان خدا.
3) یونس /99.
4) همان.
5) یونس /100.
6) بقره /22 یعنی: آن خداوند که زمین را بستر و آسمان را همچون سقفی بر بالای سر شما قرار داد.
7) بقره /22 یعنی: و از آسمان آبی فرو فرستاد.
8) همان. یعنی: بدان میوهها را بیرون آورد تا روزی شما باشد.
