در فصل سوم کتاب تلاشگر میدان زهد چهار ایراد را بررسی کردهایم که به ربیع بن خثیم وارد ساختهاند.
مهمترین ایرادی که به ربیع بن خثیم گرفتهاند و به «خبر شک» معروف است، تردید ربیع در پیکار صفین است.
نصر بن مزاحم (در گذشتهی 212 ه. ق) از یاران امام باقر علیهالسلام، در کتاب وقعة الصفین خبری دربارهی تردید ربیع در نبرد صفین نقل کرده است که مورد توجه منتقدان ربیع قرار گرفته است. این کتاب، که جنگ صفین را مورد کاوش قرار داده، سخنان برخی از یاران امیرمؤمنان علیهالسلام را هنگام رفتن به معرکهی جنگ صفین چنین بیان کرده است:
شماری از شاگردان عبدالله ابن مسعود (که حدود چهارصد نفر بودند و ربیع بن خثیم نیز در میان آنان بود) نزد امیرمؤمنان علیهالسلام آمده، گفتند: «ما به تو ایمان داریم و از فضل تو آگاهیم و میدانیم که نه ما، نه شما و نه مسلمانان، از کسانی که با دشمنان نبرد کنند، بینیاز نیستیم، اما در مورد این جنگ متزلزل شدهایم (زیرا در برابر کسانی شمشیر میکشیم که اهل نماز و روزه و شب زندهداریاند) ما را به مرزی مأمور کن تا از حدود سرزمین اسلامی مرزبانی کنیم.»
امیرمؤمنان علیهالسلام آنان را به سرپرستی ربیع بن خثیم به سوی مرز ری روانه
کرد. نخستین پرچمی که در کوفه برافراشته شد، پرچم سیاه ربیع بود.(1)
ایراد بیشتر کسانی که شخصیت ربیع بن خثیم را بیاعتبار دانستهاند، مستند به همین گزارش است. هیچ دانشمندی تا قرن یازدهم دربارهی گزارش شک، اظهارنظر نکرده است. گویا نخستین کسی که با توجه به این گزارش، اعتبار ربیع بن خثیم را مورد تردید قرار داده، طریحی – در گذشتهی 1085 ه. ق – است. وی در مجمع البحرین پس از نقل خبر نصر بن مزاحم، مینویسد: «بنابراین ربیع العیاذ بالله، از گروه شک کنندگان در نبرد بوده است.»(2) او با این جملهی کوتاه، آغازگر سرزنش ربیع بن خثیم میشود. دانشمندان پس از وی، کم و بیش این راه را ادامه دادهاند.
پس از طریحی، میرزا عبدالله افندی (ره) شاگرد علامه مجلسی، در ریاض العلماء، پس از نقل خبر نصر بن مزاحم، مینویسد: «شک ربیع، شک در دین است، بلکه مانند کفر است.»(3) از سوی دیگر، برخی دانشمندان سرزنش ربیع را ناروا دانسته و به تکاپو افتادهاند تا با توجیه خبر نصر بن مزاحم، ناروایی سخنان پیشینیان را به اثبات رسانند. آیت الله نهاوندی (ره) در کتاب بنیان رفیع، بسیار کوشیده است که معنای درستی از روایت فوق به دست آورد.در پایان بررسی خود مینویسد که روایت نصر بن مزاحم، روایتی ضعیف است و نمیتواند اعتبار ربیع را زیر سؤال ببرد. اگر درستی آن را هم بپذیریم، از آن جا که با دلیلهای دیگر (که آنها قابل اعتمادند) تعارض دارد، از حجیت میافتد و باید به برهانی دیگر استناد کنیم.(4)
در میان دانشمندان علم رجال شیعه، پس از مرحوم خوانساری (ره) – نویسندهی روضات الجنات – مرحوم مامقانی قدس سره بیش از دیگران به شخصیت ربیع بن خثیم با دید
مثبت نگریسته و در توجیه روایت نصر بن مزاحم و پاسخ به دیگر ایرادها، با تمام توان به میدان آمده است.
1) وقعة الصفین(110)بحارالانوار (ج 32، ص 400).
2) مجمع البحرین (ج 2، ص 134).
3) ریاض العلماء (ج 2، ص 299).
4) ر. ک، بنیان رفیع (ص 5 تا ص 9).
