ایرانیان مقبرهی ربیع بن خثیم را در شش کیلومتری شمال غربی مشهد مقدس میدانند و مردم ایران وی را با نام «خواجه ربیع» میشناسند. مقبرهی خواجه ربیع در مشهد هر سال زائرین بسیاری را پذیراست.
متأسفانه این که مقبرهی ربیع در مشهد باشد، هیچ اصل و ریشهای ندارد و پژوهش چیز دیگری میگوید. نویسندهی کتاب صفة الصفوة پس از اشاره به حالاتی از ربیع بن خثیم مینویسد:
ربیع بن خثیم در زمان حکمرانی عبیدالله بن زیاد، در کوفه درگذشت.(1)
با این عبارت بیگمان وفات ربیع بن خثیم در کوفه بوده است. محمد بن حبان در گذشتهی 354 ه ق. در کتاب مشاهیر علماء الأمصار و أعلام فقهاء الأقطار مینگارد:
ربیع بن خثیم زاهد و عابد کوشای کوفه بود که بر پرهیزگاری و راز و نیاز همیشگی خود بسیار پای میفشرد و در سال 63 ه. ق یعنی (دو سال) پس از رویداد کشته شدن حسین بن علی، در کوفه وفات کرد.(2)
نشانههای دیگری نیز در این باره هست که در کتاب تلاشگر میدان زهد ذکر شده است.
بنابراین، بیگمان، قبر ربیع در کوفه است و مقبرهی منسوب به وی در طوس شهرتی بیپایه است. از کسانی که این دیدگاه را با صراحت طرح کردهاند، استاد
کاظم مدیر شانهچی است. وی در کتاب مزارات خراسان مینگارد:
محل دفن خواجه به احتمال قوی همان کوفه است که ابنسعد و ابنجوزی تصریح کردهاند و مستند دفن خواجه در مشهد صرف شهرت در افواه بوده و قاضی نورالله و شیخبهایی که از گفتهی ابنسعد و ابنجوزی اطلاعی نداشتهاند، نیز تلقی به قبول کردهاند.(3)
اگر بپذیریم که ربیع بن خثیم در کوفه وفات کرده و مدفنش در کوفه است، برخی شبهههای دیگر نیز از بین خواهند رفت و ما از پاسخگویی به آن شبههها بینیاز میشویم؛ مثلا دیگر نیازی نیست که روایت مرسلی را که دربارهی مقبرهی ربیع بن خثیم گفته شده بیسند بشماریم؛ چرا که متن آن نیز با واقعیت فرسنگها فاصله خواهد داشت.
از سوی دیگر، با پذیرفتن این دیدگاه پرسشهای جدیدی رخ مینمایند. راستی چه کسی در مقبرهی منسوب به ربیع در طوس دفن است؟ آیا فردی به نام ربیع در آن جا دفن شده است؟ آن شخص کیست؟ چرا برخی او را ربیع بن خثیم پنداشتهاند؟
1) صفة الصفوة (ج 3، ص 68)، طبقات خلیفة (ص 238).
2) مشاهیر علماء الامصار (ص 160).
3) مزارات خراسان (ص 130).
