تردیدی در شرافت عقل – این نعمت خدادادی – نیست. آنچه مهم است ماهیّت آن است.
امام رضا صلوات الله علیه ابتدا در بیان ماهیت عقل به
ابوهاشم جعفری میفرمایند:
«یا اباهاشم! العقل حباء من الله و الأدب کلفة، فمن تکلف الأدب قدر علیه، و من تکلف العقل لم یزدد الا جهلا».(1)
«ای اباهاشم! عقل و خرد بخششی است از جانب خداوند متعال و اکتسابی نیست، ولی تحصیل ادب با مشقت و زحمت است! پس کسی که برای تحصیل ادب خود را به تکلف و زحمت بیاندازد، بدان دست پیدا کرده، ولی کسی که برای تحصیل عقل، خود را به زحمت بیندازد چیزی به جز جهل او را زیاده نمیگردد.»
آری عقل نعمتی اِلاهی و خدادادی است و حال آن که ادب، خصلتی است تحصیلی. حضرتش در ستایش نعمت عقل و اهمیت آن برای انسان میفرمایند:
«صدیق کل امرء عقله، و عدوه جهله».(2)
«دوست هر انسانی عقل او است و دشمن هر انسان جهل و نادانی اوست».
همان گونه که دوست واقعی موفّقیت انسان را میخواهد و همواره موجبات هدایت و نجات او را فراهم میکند، عقل انسان نیز همیشه در جهت هدایت و موفّقیت و سعادت، انسان را نگاهبانی میکند.
از سوی دیگر همچنان که دشمن همواره در کمین انسان است که او را به هلاکت و نابودی کشاند، جهل نیز همیشه باعث ضلالت و هلاکت انسان خواهد شد.
1) تحف العقول: ص 472.
2) تحف العقول: ص 467.
